SAMOREGULACJA - ETYKA CZY RETORYKA?
Równoległym do przepisów prawa podejściem do ochrony praw konsumenta na rynku finansowym są kodeksy dobrych praktyk, przyjmowane dobrowolnie do stosowania przez przedsiębiorców. Tworzone są zarówno na poziomie branż, jak i pojedynczych przedsiębiorstw. Już pobieżny przegląd powszechnie dostępnych informacji ujawnia, że kodeksy branżowe posiadają wszystkie (poza jedną) organizacje pracodawców rynku finansowego, w tym najstarsze i największe (ZBP i PIU). Samoregulacja rynku finansowego stała się zatem na tyle powszechna, że nie może pozostać niezauważona czy to przez konsumentów czy to instytucje publiczne. Silna jest jednak percepcja samoregulacji – używając porównań botanicznych – jako listka figowego (przez instytucje ochrony konsumenta) czy kwiatka do kożucha (przez rynek). Staje zatem z całą ostrością tytułowe pytanie o sens samoregulacji.
Dorobek Związku Przedsiębiorstw Finansowych w obszarze programu etycznego
Wyczerpująca odpowiedź na to pytanie z całą pewnością przekracza możliwości niniejszego materiału. Ale warto wskazać przykład samoregulacji działającej, a nie wyłącznie deklaratywnej. Tą samoregulacją jest program etyczny Związku Przedsiębiorstw Finansowych, którego działania współwyznaczają standardy rynku. ZPF to jedna z największych i najstarszych (1999 r.) organizacji branżowych w Polsce. ZPF jest Członkiem Rady Rozwoju Rynku Finansowego, powołanej do życia przez Ministra Finansów Rzeczpospolitej Polskiej. Jest również członkiem prestiżowej europejskiej organizacji samorządowej europejskiego przemysłu finansowego EUROFINAS (European Federation of Finance House Associations), zrzeszającej 17 krajowych organizacji, reprezentujących ponad 1 200 instytucji finansowych.
Jakie są zatem sukcesy programu etycznego Związku Przedsiębiorstw Finansowych? Przede wszystkim był on wielokrotnie zauważany przez instytucje publiczne, w tym m.in. przez UOKIK. Prezes tego ostatniego trzykrotnie w swoich decyzjach, dotyczących podmiotów z branży finansowej, powoływał się na Zasady Dobrych Praktyk ZPF jako wykładnię dobrych obyczajów i rzetelności kupieckiej. Były to decyzje w sprawach dotyczących zasad wizyt windykatorów, komunikacji z osobą zadłużoną, procesu reklamacji, zakazu ujawniania informacji o zadłużeniu osobom trzecim czy ochrony szeroko pojętych praw dłużnika, w tym zarzutów służących wobec wierzycieli oraz zbywców należności. Decyzje te dotyczyły nie tylko członków Związku, co uwypukla doniosłość Zasad Dobrych Praktyk ZPF. Co więcej, wykorzystanie Zasad jako wykładni dobrych obyczajów i jednej z podstaw decyzji Prezesa UOKIK było bodaj pierwszym tego typu przypadkiem wykorzystania samoregulacji w historii UOKIK.
Innym bezdyskusyjnym obszarem sukcesów ZPF w zakresie programu etycznego, jak i źródłem budowania jego dalszej wiarygodności, jest szerokie jego konsultowanie z instytucjami publicznymi, czy to na etapie tworzenia czy aktualizacji kodeksu etyki, tj. Zasad Dobrych Praktyk. W ostatnim roku (2019) Rzecznik Etyki i Komisja Etyki ZPF prowadzili ponad 40 postępowań dotyczących zbadania zgodności praktyk biznesowych Członków ZPF z Zasadami Dobrych Praktyk. Wiele z tych postępowań zakończyło się stwierdzeniem naruszeniem, ukaraniem przedsiębiorcy, i przede wszystkim – zaleceniem podjęcia działań naprawczych i usunięciem źródeł naruszeń, czego wykonanie było monitorowane przez Komisję Etyki.
Program etyczny Związku Przedsiębiorstw Finansowych
Jak to się jednak stało, że program etyczny ZPF stał się zauważany i doceniany przez szereg instytucji publicznych? Przede wszystkim czynnkiem sukcesu jest właściwa jego konstrukcja i autentyczne zaangażowanie. Instutycjonalną stronę programu tworzą organy statutowe Zwiazku (Rzecznik Etyki i Komisja Etyki). Z kolei na program składają się: kodeks etyki (Zasady Dobrych Praktyk), procedury (audyt etyczny, monitorowanie naruszeń kodeksu). Programowi towarzyszą również szerokie działania promocyjne i edukacyjne, dotyczące obszaru etyki. Niemniej ważne dla sukcesu programu są działania członków ZPF. Są oni aktywni przede wszystkim na polu ustanawiania i aktualizacji kodeksu etyki, a przede wszystkim wdrażania jego zasad do praktyk biznesowych.
Sukces programu od strony instytucjonalnej budują efektywnie funkcjonujące organy statutowe Związku, tj. Rzecznik Etyki i Komisja Etyki. Organy te są niezależne od Zarządu i Rady Związku i mają pełną swobodę w kształtowaniu zarówno kierunków rozwoju programu, jak i jego zwykłego funkcjonowania. Komisja Etyki to organ kadencyjny. Członkowie KE wybierani przez Walne Zgromadzenie na 2 lata. Obecnie w skład tego organu wchodzi 11 osób, reprezentujących różne branże zrzeszone w KPF. Członkami Komisji najczęściej jest kadra menedżerska firm skupionych w KPF.
Zasady Dobrych Praktyk (ZDP), jako samorządowy kodeks etyki, na poziomie treściowym pełnią dwie podstawowe role: doprecyzowują i wskazują konkretne rozwiązania w ramach obowiązujących w Polsce przepisów prawnych, ale mają również charakter rozszerzający w stosunku do legislacji, a więc obostrzają wymagania wobec firm członkowskich.
Na dokument Zasad Dobrych Praktyk składa się 7 ksiąg, z czego pierwsza obejmuje zasady ogólne dotyczące wszystkich członków ZPF, pozostałe 6 dotyczy szczegółowych reguł prowadzenia poszczególnych rodzajów działalności (tj. sprzedaży produktów kredytu konsumenckiego, windykacji, biur informacji gospodarczej, funduszy hipotecznych, pośrednictwa finansowego, internetowych giełd wierzytelności).
Księga pierwsza opisuje podstawowe ideały i wartości etyczne przedsiębiorstw skupionych w KPF i stanowi niejako bardzo rozbudowaną preambułę całego dokumentu. Księgi dotyczące pozostałych poszczególnych rodzajów działalności, adresując szczegółowe i specyficzne dla nich kwestie, posiadają jednak pewien powtarzalny schemat treści, obejmujący przede wszystkim warunki komunikacji i informowania klienta, procedury reklamacji czy listę praktyk niedozwolonych i zakazanych. Na tle innych samoregulacji funkcjonujących na rynku finansowym w Polsce, zwraca ZDP uwagę konkretnym, szczegółowym charakterem oraz szeroką listą praktyk niedozwolonych.
Kolejnym elementem programu jest coroczny obowiązkowy audyt etyczny. Audyt jest realizowany w formie ankietowej, niektóre informacje podawane przez firmy członkowskie podlegają szczegółowej weryfikacji w zewnętrznych źródłach. Efektem pozytywnego wyniku audytu etycznego jest przyznanie certyfikatu etycznego, potwierdzającego stosowanie ZDP przez firmę członkowską.
Równoległą do audytu procedurą, mającą na weryfikację stosowania ZDP przez firmy członkowskie są działania reaktywne, oparte na skargach zgłaszanych przez konsumentów, rzeczników konsumentów czy inne podmioty. Postępowania dotyczące naruszenia Zasad mają na celu merytoryczne wyjaśnienie sytuacji, a jeśli wskazuje na to analiza – użycie stosownych sankcji wobec firmy członkowskiej, jak również zalecenie wdrożenia procedur naprawczych, z których wykonania przedsiębkiorca składa informacje do Komisji Etyki. Instrumentarium sankcji jest szerokie, obejmuje ono również rekomendację dla Walnego Zgromadzenia lub Rady Konferencji co do wykluczenia przedsiębiorcy ze Związku.
Ostatnim elementem programu są działania edukacyjne i promocyjne, kierowane do interesariuszy zewnętrznych, w tym instytucji publicznych, dotyczące zwiększania ich świadomości i promocję postaw etycznych na rynku finansowym i w życiu społecznym. Należy tu wskazać przede wszystkim publikacje i spotkania z interesariuszami dotyczące programu etycznego ZPF, konkurs VERBA VERITATIS na najlepszą pracę z zakresu CSR i etyki biznesu we współpracy z Akademią Leona Koźmińskiego, i wreszcie badania własne, np. dotyczące moralności finansowej Polaków.
Nie można z całą stanowczością nie podkreślić, że opisane działania ZPF w zakresie stania na straży dobrych praktyk nie są wyłącznie czysto wizerunkowe, ukierunkowane na poprawę odbioru społecznego branży, a praktycznym wymiarem dobrze funkcjonującego programu etycznego jest budowanie kapitału społecznego, którego zasoby w Polsce są wciąż ograniczone. Warto zauważyć, iż warunkiem sprawnego funkcjonowania programu etycznego jest współpraca z instytucjami publicznymi i organizacjami konsumenckimi. Komisja Etyki i Rzecznik Etyki podejmują wiele inicjatyw dla rozwoju takiej współpracy – przede wszystkim należy tu wskazać UOKIK, Krajową Radę Rzeczników Konsumentów, ale i bardzo wielu rzeczników konsumentów, i miejskich i powiatowych. Po stronie organizacji konsumenckich istotna jest dla ZPF m.in. współpraca z Federacją Konsumentów, Stowarzyszeniem Rzeczników Konsumentów czy ostatnio Stowarzyszeniem Aquila.